डा. केदार कार्की

जनजीविकालाई ग्रामीण रोजगारी सिर्जना तथा खाद्य सुरक्षा दुवै मोर्चा चुनौती मानिन्छ । पारिवारिक स्तरमा ग्रामीण क्षेत्रहरूमा पोषण सुरक्षा एवं ग्रामीण महिला पुरुषलाई लाभप्रद रोजगारी विना गरीब कृषक परिवारको विकासको कल्पना गर्न गाह्रो छ । आज देशको ग्रामीण क्षेत्रमा कुपोषण ठूलो समस्याको रूपमा देखिन्छ । देशका करिब १ तिहाई केटाकेटी एवं ग्रामीण महिलाहरू गम्भीर कुपोषणको चपेटामा छन् । कुपोषणको एउटा प्रमुख कारण प्रोटिनको कमी मानिन्छ । जुन दलहन भटमासजन्य गेडागुडी, वनस्पती स्रोतबाट प्राप्त हुन्छ या दुधमासु फूलजस्ता पशुजन्य उत्पादन स्रोतबाट प्राप्त हुन्छ । खेती योग्य स–साना टुक्रिएर भुखण्डीकरणका कारण खेती योग्यजमीन घट्दै गएकाले दलहन एवं भटमास जस्ता गेडागुडीको उत्पादनलागत बढ्न गई यी उत्पादनहरू महँगो हुन गएकाले गरीब समुदायमा यसको पहुँच उपचोग सीमित हुनपुगेको छ । अतः विकल्पका रूपमा ग्रामीण क्षेत्रमा ग्रामीण पशुपालनलाई सुदृढ पार्नुपर्ने देखिन्छ ।
ग्रामीण पशुपालनमा बाख्रा हाँस लोकप्रिय मानिन्छन् । तर केही कारणले गर्दा आजीविकाका लागि यिनको पालन प्रयासमा सही समर्थन पाइराखेका छैनन् । गरीब बाख्रापालकसँग बाख्रापालनमा आधारित आयआर्जन कार्य सञ्चालनको अनुभवले कतिपय क्षेत्रमा महिलाहरूले आय संबर्धन सामाजिक एवं आर्थिक विकासका धेरै नयाँ आयाम जोडेको पाइन्छ । त्यसैगरी हाँस पालन महिलामा आधारित व्यवसाय मानिन्छ । गरीब किसानलाई नियमित आय उपलब्ध गराउनका लागि फूल उत्पादन कम लगानीमा सञ्चालन गरिने व्यवसाय मानिन्छ । बाख्रापालनसँगै फूल उत्पादनका लागि हाँसपालन गरीब किसान परिवारको लागि आय संबर्धनमा दैनिक एवं एक मुष्ट आयको राम्रो उदाहरण बन्न सक्छन् ।
यी दुवै व्यवसायबाट जहाँ कृषकले दैनिक आयआर्जन गर्न सक्छन् साथै घरपरिवारको लागि आवश्यक पोषण सुरक्षा फूल एवं मासुको माध्यमबाट सुनिश्चित गर्न सक्छन् । लगभग १०–१२ प्रतिशत बाख्रापालक कृषकले हाँसपालनलाई सहायक पेशाका रूपमा गरेको पाइन्छ । राष्ट्रियस्तरमा ग्रामीण पन्छीपालनमा हाँसपालनको हिस्सेदारी १० प्रतिशत भएको अनुमान गरिन्छ, जुन कुखुरापालनपछि सबैभन्दा बढी छ । यहाँ यो पनि बुझ्न जरूरी छ कि कुखुरापालन औद्योगिकस्तरमा गरिनुका कारण पनि धेरैजसो ब्रोइलर तथा लेयर कुखुरापालन ठूला एवं समृद्ध किसानले गर्ने गरेका छन् । यस सन्दर्भमा हाँसपालन गरीब आदिवासी जनजाति सुकुम्बासीहरूको आजीविकामा राष्ट्रियस्तरमा महŒवपूर्ण योगदान पु¥याउँदै आएको छ ।
यथार्थ धरातलीयस्तरमा कृषकले हाँसपालन गरेर प्राप्त गर्ने फाइदाहरूबारे विश्लेषण गरिने हो भने निम्न तथ्य फेल पर्छ । घरमा नै फूल तथा मासुको सहज उपलब्धता जसले गर्दा बजारबाट खरीद गर्न नपर्ने, पाहुनापात आएको बेला अतिथि सत्कारका लागि छुट्टै नगद खर्च गरी मासु खरीद गरी राख्नु नपर्ने, स्थानीय स्तरमा फूल तथा जिउँदो हाँस बिक्री गरी आकस्मिक आवश्यकता तुरुन्त पूरा गर्न सकिने नियमित एवं महिनामा पटक फूल बिक्रीबाट नगद आम्दानी भइरहने, आजीविकाका दृष्किोणबाट यी भूमिका धेरै महŒवपूर्ण मानिन्छन् । ग्रामीण गरिब परिवारका लागि नियमित आय तथा आकस्मिक आवश्यकताका लागि चाहिने आय दुवै महŒवपूर्ण मानिन्छ । यसका लागि ग्रामीण हाँस कुखुरा बाख्रापालन कृषकको पहिलो रोजाइमा पर्ने गरेको पाइन्छ ।

राष्ट्रियस्तरमा ग्रामीण पन्छीपालनमा हाँसपालनको हिस्सेदारी १० प्रतिशत भएको अनुमान गरिन्छ, जुन कुखुरापालनपछि सबैभन्दा बढी छ । यहाँ यो पनि बुझ्न जरूरी छ कि कुखुरापालन औद्योगिकस्तरमा गरिनुका कारण पनि धेरैजसो ब्रोइलर तथा लेयर कुखुरापालन ठूला एवं समृद्ध किसानले गर्ने गरेका छन् । यस सन्दर्भमा हाँसपालन गरीब आदिवासी जनजाति सुकुम्बासीहरूको आजीविकामा राष्ट्रियस्तरमा महŒवपूर्ण योगदान पु¥याउँदै आएको छ

देशको ठूलो भागमा बाढी अति वृष्टिले आजीवीकामा नराम्रो प्रभाव पारेको हुन्छ । वर्षाको बेला तराई क्षेत्र पहाडी क्षेत्रमा पर्ने पानीका कारण बाढीको डुबानमा पर्छ । नदी तथा नहर छेउका बस्ती जुन डुबानबाट प्रभावित हुने जोखिममा रहेका हुन्छन्, त्यस्ता क्षेत्रमा पानीमा हुर्कन सक्ने जीवको रूपमा हाँस प्रथम स्थानमा मानिन्छ । जसले पानीमा उम्रने झारपात पानीमा पाइने किरा फट्याङग्रा तथा छरिएर खेर जाने अन्न खाएर किसानलाई फूल तथा मासु कम उत्पादन खर्चमा उपलब्ध गराउने सुनिश्चितता गराउँछ ।
अध्ययन गर्ने हो भने हाँसपालनले वातावरण तथा प्राकृतिक संशाधनसँग राम्रो समन्वय गरी एउटा दिगो आजीवीकाको विकल्प प्रदान गर्छ । हाँसले जहाँ किरा फट्याङग्रा छरिएको अन्न, भान्साको रछयान अपशिष्ट पदार्थ उपभोग गरी वातावरण स्वच्छ बनाउँछ र यसबाट महŒवपूर्ण प्रोटिनयुक्त फूलमासु उत्पादन गरी पोषक तŒव समुदायलाई उपलब्ध गराउँछ । हाँसपालन एवं विकासको सम्बन्धमा निम्न सन्दर्भ सम्झनुपर्ने देखिन्छ । कम खर्चिलो ग्रामीण हाँसपालन एवं वातावरणीय स्वच्छता, महिला सिर्जित आय संबर्धन एवं महिला सशक्तिकरण पारिवारिक पोषण ग्रामीण रोजगार सिर्जना ।
ग्रामीण हाँसपालनको प्रमुख उत्पादन फूल हो । जुन लगभग दिनकै पाइने अति पौष्टिक खाद्य सामग्री मानिन्छ । ५÷६ हाँस पाल्ने हो भने प्रति दिन २–३ फूल उपलब्ध हुन्छ । ग्रामीण क्षेत्रमा महिला तथा बालबालिकामा हुने कुपोषणको कारक तत्व प्रोटिनको अल्पतालाई मानिन्छ । यस्तोमा हाँसपालन कुपोषण हटाउन पनि एउटा अनौठो एवं सर्वसुलभ उपाय हुन सक्छ । घरमा उत्पादन भएका खाद्य सामग्रीमा महिला तथा केटाकेटीको पहुँच बजारबाट नगदमा खरीद गर्नुभन्दा सहज हुने गर्छ । पुरुषप्रधान देश भएको कारण गरिब परिवार दुध, दाल, फूल, मासुजस्तो पौष्टिक खाद्य सामग्री किन्न सक्तैनन् । किन कि यस्ता खानेकुरा घरको मुलीलाई पुगेर बचेको मात्र यिनको भागमा पर्ने हो ।
यदि हप्तामा दुई वटा फूल महिला एवं बालबालिकालाई उपलब्ध भएमा आवश्यक प्रोटिनको आवश्यकता पूरा हुन्छ । यसका साथै हाँसको फूलमा खनिज लवण तथा भिटामिनको पनि भरपुर मात्रामा उपलब्ध हुन्छ । यदि फूलको उत्पादन बढी भएमा स्थानीय स्तरमा बिक्रि हँुदा स्थानीय समुदायमा प्रोटिन एवं भिटामिनजन्य पोषणको उपलब्धता बढ्ने सम्भावना हुन्छ । अतः ग्रामीण हाँसपालन ग्रामीण गरिब परिवारको पोषण सुनिश्चित गर्ने व्यावहारिक एवं सहज तरिका बन्न सक्छ ।
(कार्की वरिष्ठ पशु चिकित्सक हुन् )